MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

Burak ćwikłowy (Beta vulgaris L.) pochodzi od buraka nadmorskiego (Beta martima L.). Pierwsze wzmiankio buraku pojawiają się XIV w, a uprawa stała się popularna w XVI w. W starożytności i obecnie uprawia się go w celach spożywczych i leczniczych.

Burak ćwikłowy często pojawia się na polskich stołach w postaci ćwikły i barszczu czerwonego. Dzięki łatwej uprawie oraz wysokiej wartości przechowalniczej spożywany jest w ciągu całego roku w ilości od 12 - 14 kg na jednego mieszkańca.

W Polsce, zajmuje szóste miejsce pod względem powierzchni uprawy po kapuście,  cebuli, marchwi, pomidorach i ogórkach (1,4% ogólnej powierzchni upraw).

Jest dwuletnią, obco- i wiatropylną rośliną, należącą do rodziny szarłowatych. W pierwszym roku burak wytwarza rozetę liści i korzenie spichrzowe o różnej wielkości i kształcie, zależnie od odmiany. W drugim roku wytwarza ulistnione pędy kwiatostanowe dorastające do 1,5 m.

W swym składzie zawiera między innymi: tiaminę, ryboflawinę, niacynę, kwas foliowy. Obfituje w witaminy z grupy B, A, C, E, K, a także minerały, takie jak: wapń, żelazo, magnez, fosfor, potas, sód i cynk.

• Wymagania klimatyczne i glebowe buraka ćwikłowego

Nasiona buraków zaczynają kiełkować dopiero w temperaturze 8°C, siewki natomiast źle znoszą długotrwałe wiosenne chłody, sprzyjające powstawaniu pośpiechów. Optymalną temperaturą wzrostu jest 15 - 18°C. Przymrozki są bardzo niebezpieczne dla roślin buraków ćwikłowych, gdyż może nastąpić silne uszkodzenie młodych siewek, a w okresie zbiorów korzeni spichrzowych powodują gorsze ich przechowywanie.

Uprawiane w Polsce odmiany są roślinami dnia długiego, wrażliwe na zacienianie i zagęszczanie. Dlatego  pod uprawę tej rośliny wskazane jest wybieranie stanowisk dobrze nasłonecznionych. Kiełkujące nasiona i siewki są bardzo wrażliwe na suszę. W miarę wzrostu roślin stają się odporniejsze na niekorzystne warunki wilgotnościowe.

Burak ćwikłowy nie jest wymagający w stosunku do rodzaju gleby, ale najlepiej plonuje na glebach piaszczysto-gliniastych, bogatych w próchnicę i zasobnych w wapń, lecz źle toleruje świeże wapnowanie. Gleba pod uprawę buraka powinna odznaczać się dobrą strukturą i nie mieć skłonności do zaskorupiania się. Nie może być kamienista, gdyż będzie powodowała zniekształcenia i rozwidlanie się korzeni. Warzywo to jest wrażliwe na zakwaszenie gleby, dlatego powinno być uprawiane na glebie o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowego (pH 6-7,5). Zbyt niski odczyn gleby jest przyczyną słabszych wschodów i zamierania siewek, a także zaburzeń fizjologicznych roślin.

• Uprawa roli i nawożenie

W uprawach ekologicznych nie zaleca się bardzo głębokiej orki. Uprawiając buraka ćwikłowego, przed zimą wykonuje się orkę na średnią głębokość. W przypadku wystąpienia podeszwy płużnej należy zastosować głębosz. Wiosenne uprawki należy ograniczyć do minimum, najlepiej wykonać włókowanie dla zatrzymania wody i pobudzenia chwastów do kiełkowania. Do głębszego spulchnienia gleby można wówczas zastosować kultywator, a do wymieszania kompostu glebogryzarkę, kultywator lub agregat uprawowy. Przedsiewne zabiegi powinny ograniczyć się do starannego wyrównania pola przy pomocy agregatu uprawowego lub lekkich bron.

• Przedplon

Buraków ćwikłowych nie należy uprawiać po roślinach z rodziny kapustowatych, po korzeniowych, szpinaku i rzepaku.  Dobrym przedplonem dla buraka są ogórki, pomidory, cebula, zboża, rośliny motylkowe wieloletnie i strączkowe.

Ze względu na możliwość porażenia przez choroby i szkodniki buraków nie powinno się ich uprawiać po sobie, ani po innych warzywach korzeniowych, częściej, niż co 4 lata.

• Nawożenie

W zależności od zasobności gleby, na których uprawiany jest burak ćwikłowy, jego potrzeby nawozowe wahają się 80 - 100 kg/ha N, 80 - 100 kg/ha P₂O₅, oraz 200 - 250 kg/ha K₂0.

Najbardziej deficytowym składnikiem w uprawach ekologicznych jest azot. Należy jednak pamiętać, że ustawowo dopuszcza się stosowanie maksymalnie do 170 kg N/ha w formie naturalnych nawozów organicznych. Dawka obornika lub kompostu nie może przekraczać 30 - 34 t/ha. Burak ćwikłowy ma dużą skłonność do nadmiernego gromadzenia azotanów w korzeniach spichrzowych (trzy do pięciu razy większą niż marchew). Dlatego nawożenie azotem powinno być prowadzone w sposób bardzo ostrożny, z uwzględnieniem wielu czynników, mających wpływ na dostępność tego składnika w glebie.

Ważnym makroelementem w uprawie buraka ćwikłowego jest potas, który w uprawach ekologicznych dostarczany jest z nawozami organicznymi. Ze względu na to, że jest to pierwiastek dość łatwo wymywany z gleb, jego niedobór można uzupełnić różnymi związkami organicznymi, popiołem drzewnym i solami kopalnianymi. W razie potrzeby można je stosować, po wcześniejszym uzgodnieniu z jednostką certyfikującą. Objawem niedoboru tego składnika są nekrotyczne zmiany występujące na brzegach starszych liści, obejmujące stopniowo całą blaszkę liściową.

Do dobrego plonowania buraka ćwikłowego niezbędne jest zaopatrzenie roślin w fosfor. Składnik ten nie jest łatwo wymywany z gleby. W rolnictwie ekologicznym jego zawartość może być uzupełniana w formie mączek fosforytowych lub kostnych.

Mikroelementy

Burak ćwikłowy jest gatunkiem wrażliwym na niedobór boru i magnezu.

Magnez - niedobór objawia się początkowo żółtym zabarwieniem liści, przy zachowaniu zielonej barwy nerwów. W późniejszej fazie tkanka zamiera, a liście na brzegach są postrzępione.

Bor - konsekwencją niedostatku jest zgorzel liści sercowych buraka. Symptomy tej choroby uwidaczniają się na najmłodszych liściach, które ulegają deformacjom. W dalszym stadium choroby blaszki liściowe brązowieją i zamierają. Sucha zgnilizna korzeni objawia się zamieraniem tkanek miąższu, co prowadzi do czernienia buraków, a następnie ich gnicia. Na korzeniach również mogą tworzyć się spękania.

• Dobór odmian

Odmiany uprawianych buraków ćwikłowych różnią się miedzy sobą zawartością barwników czerwonych i żółtych (betaniny), kształtem korzenia (kuliste, spłaszczone, walcowate), długością okresu wegetacyjnego (wczesne 90 - 110 dni, późne 110 - 130 dni) oraz przeznaczeniem.

Odmiany o korzeniu spłaszczonym: Patryk.

Odmiany o korzeniu kulistym: Astar F1, Borus, Ceryl, Chrobry, Czerwona Kula 2, Napoleon, Nochowski, Okrągły Ciemnoczerwony, Polglob F1, Roy F1.

Odmiany o korzeniu walcowatym: Opolski, Regulski Cylinder, Rywal, Turkus, Tytus.

W latach 2016-2018 w SDOO Węgrzce w warunkach uprawy ekologicznej przetestowano 12 odmian buraków ćwikłowych. Testowano odmiany polskich hodowli, które polecane są do uprawy na terenie Małopolski:

PlantiCo Zielonki: Karmazyn, Opolski

KHiNO POLAN*: Patryk, Astar F1, Rywal, Polglob F1

Spójnia Nochowo: Czerwona Kula, Chrobry, Tytus, Nochowski

Polan Kraków: Patryk, Cylindra.

*Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze POLAN Sp. z o. o

• Siew

Burak ćwikłowy uprawiany jest wyłącznie z siewu bezpośrednio do gruntu. Termin siewu ustala się w zależności od przeznaczenia plonu:

- zbiór pęczkowy wysiew kłębków buraka w kwietniu

- bezpośrednie spożycie latem i jesienią wysiew koniec kwietnia i maj,

- przetwórstwo (konserwowanie w całości) wysiew  w maju lub pierwszej połowie lipca,

- długie przechowywanie wysiew od drugiej połowy maja do połowy czerwca.

Normy wysiewu i rozstawa buraków zależne są także od przeznaczenia plonu oraz odmiany. Wysiewa się je w rzędy 25–50 cm na głębokości 2–3 cm. Odległość między rzędami na polu uprawianym ciągnikiem powinna wynosić 45 cm.

Buraki na:

-  zbiór pęczkowy wysiewa się w ilości 20–25 kg/ha;

-  do bezpośredniego spożycia 10–15 kg/ha;

-  dla przetwórstwa: konserwowanie 25 kg/ha,

-  inne przetwory 12–15 kg/ha;

- do długotrwałego przechowywania 10–15 kg/ha.

• Zabiegi pielęgnacyjne

Do najważniejszych zabiegów w uprawie buraka ćwikłowego należą przerzedzanie,odchwaszczanie oraz nawadnianie.

• Przerzedzanie

Buraki przeznaczane na zbiór pęczkowy i do konserwowania

pozostawia się 2–4 cm odległości między roślinami w rzędzie,

przechowywanie  pozostawia się 6–10 cm odległości między roślinami w rzędzie.

• Nawadnianie

Największe zapotrzebowanie na wodę przez buraki ćwikłowe jest w okresie od wschodów do wykształcenia 2-3 liści. Później rośliny buraków dzięki silnie rozwiniętemu i głęboko sięgającemu systemowi korzeniowemu dobrze znoszą niezbyt długo trwające okresy suszy. W sezonie suchym wskazane jest 2-3 krotne deszczowanie.

• Odchwaszczanie

Najważniejszym zabiegiem pielęgnacyjnym w uprawie buraków ćwikłowych  jest odchwaszczanie. Siewki chwastów, pojawiające się przed wschodami buraków, można zniszczyć bronowaniem w poprzek lub skośnie w stosunku do rzędów, broną typu chwastownik. Możliwe jest również termiczne zwalczanie chwastów specjalnymi wypalaczami spalającymi gaz z butli (propan). Zabieg taki zaleca się stosować po wschodach chwastów na całej powierzchni pola, bezpośrednio przed siewem nasion, albo rzędowo w miejscach przewidywanych rzędów, bądź też na 2-3 dni przed wschodami buraków.

W celu ograniczenia zachwaszczenia stosowane jest ściółkowanie czarną folią, włókniną lub ściółkami organicznymi pochodzenia roślinnego jak np. słoma lub skoszone części nadziemne mieszanek traw i roślin motylkowych bądź samych motylkowych. Aby uzyskać dobry efekt odchwaszczający, grubość warstwy powinna wynosić około 10-15 cm.

Ściółki ropopochodne takie jak czarna folia PE lub czarna włóknina PP, choć dozwolone w uprawie ekologicznej stanowią problem z ich utylizacją. Zużyte i  zanieczyszczone ściółki nie nadają się do recyklingu, a ich spalanie prowadzi do zwiększenia zanieczyszczenia atmosfery, w CO₂.

• Zbiór i przechowywanie

Zbiór przeprowadzany jest ręcznie w dni bezdeszczowe.

Buraki na zbiór pęczkowy zbiera się stopniowo od czerwca do lipca i łączy w pęczki według wagi (ciężar pęczka 500–1000 g). Średnica korzenia powinna przekraczać 2 cm.

Buraki uprawiane na bezpośrednie spożycie zbiera się bez liści, kiedy korzenie będą już miały średnicę od 4–10 cm.

Korzenie na konserwowanie powinny mieć średnicę 2–5 cm, a do innych przetworów 4–8 cm. Zbiera się je pod koniec września.

Zbiór buraków przeznaczonych do długotrwałego przechowywania prowadzi się na przełomie września i października, przed nastaniem jesiennych chłodów.

Plon z 1 ha można uzyskać 40–80 ton korzeni buraka ćwikłowego.

Mirosława Rogacz, dn. 29.06.2020 r.

Opracowano na podstawie:

1. Warzywa w uprawie ekologicznej, Skierniewice 2018r. prof. dr hab. Stanisław Kaniszewski
2. Dobór odmian warzyw do uprawy ekologicznej – Anna Szafirowska
3. Ekologiczna uprawa warzyw korzeniowych w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Węgrzcach
   – Dyrektor SDOO Węgrzce Jolanta Madejska.
4. Uprawa warzyw metodami ekologicznymi na różnych typach ściółek Radom 2010 r. Magdalena Kibler